موسیقی ما - پاسداری از فرهنگ و خرده فرهنگ هایی که در اطراف ما وجود دارند، مقوله ای فراموش شده نیست. برخی هنرمندان یا پژوهشگران سرشان درد می کند برای جست وجو در برگ های غبار گرفته گذشته و یافتن تصویر هایی که اگرچه قدیمی، اما تر و تازه اند. این تصویر ها ما را به جاهایی هدایت می کنند که لذت کشف دارد و طعم نوستالژی. خاطرات استاد محمد صفار منتشری رنگ وبوی غلیظی از تهران دهه 40 دارد و روزهای به سر شده در دو مجموعه به نام های هفت سین و چهارشنبه سوری نمود پیدا کرده است.
او متولد 1321 لنگرود و بزرگ شده تهران است و در جامعه هنری باربد هنر آموخته است. وی همراه استادش زنده یاد استاد اسماعیل مهرتاش، آثار بسیاری را منتشر کرده است. منتشری همچنین شاگرد استادانی چون احمد عبادی و اصغر بهاری بوده است. به بهانه انتشار مجموعه چهارشنبه سوری با خواننده ترانه هایی چون سلام ای قصه گوی آشنایی و چرا می گن، گفت وگویی کرده ایم که در ادامه می خوانید.

استاد منتشری، حال وهوای تهران قدیم و آواز خواندن در کوچه پس کوچه های قدیمی چطور بود؟
آن روز ها همه چیز ساده و دست یافتنی و روزگار خاطره و تماشای طبیعت بود. گردش در کوچه باغ ها و آواز خواندن با صدایی که تازگی جوانی را داشت.

آواز در «مایه بیات تهرون»؟
بله. خوب این هم شیوه و سبکی است.

اصولاً بیات تهرون چیست؟
بیات تهرون یک لحن در آواز است اما هنوز برای خیلی ها جا نیفتاده است. این آواز یک جور لحن در موسیقی ماست. یک تهرانی اصیل وقتی می خواهد آواز بخواند باید به این شیوه بخواند. مثلاً یک اصفهانی هم لحن و لهجه خودش را دارد و این اصلاً لازم است. بیات تهرون هم همین است. فرم خواندن یک خواننده باید در بردارنده این لحن و لهجه باشد تا آوازش شخصیت داشته باشد.
مرحوم بدیع زاده، آقای حسین خواجه امیری را مثال می زد و می گفت او برای القای حس این نوع آواز مثل داش مشدی ها می خواند.

این خصوصیت فقط ویژه خوانندگان است یا مردم عادی هم آن را رعایت می کرده اند؟
نه. آن وقت ها کسانی که ته صدایی داشتند شعر هایی را حفظ می کردند و توی کوچه باغ ها از جمله کوچه باغ های حاشیه ای شهر می خواندند. این آوازها معروف شد به آواز های کوچه باغی. بیشترشان نمی دانستند ردیف آوازی چیست، اما ناخودآگاهشان با این آواز عجین بود و گاهی درست می خواندند و آوازشان منطبق با ردیف آوازی بود.
اما این لحن به همت استاد مهرتاش احیا شد. در جامعه باربد هم عباس
حکمت شعار، عبدالعلی همایون، حسین خواجه امیری و... این لحن را تجربه کردند و الحق که خوب هم کار کردند. بعد از آنها تنها کسی که ادامه داد و به گفته متخصصان موفق هم بود من بودم. این لحن بر هر صدایی نمی نشیند. صدای مخصوص خودش را می خواهد.

شما زاده گیلان هستید و ترانه های گیلانی هم خوانده اید اما حوزه تخصصی تان آواز بیات تهرون است. این تناقض را چطور حل کرده اید؟
من از 10 سالگی به تهران آمدم. ما آمدیم و ساکن محله توپخانه شدیم و من همان جا پا گرفتم و گاهی با دوستان به محله هایی چون پیروزی و سلیمانیه می رفتیم و در کوچه باغ ها آواز می خواندیم.
من بیشتر در همین جنوب شهر بزرگ شدم و خاستگاه این آواز جنوب شهر بود، مدتی در بوذرجمهری و سه راه سیروس ساکن بودم و پاتوق ما برای تمرین آواز همین کوچه باغ هایی بود که درباره اش گفتم. من با همین فرهنگ، با همین لحن وبا همین ذهنیت بزرگ شدم. طبیعی ا ست که لهجه ام هم برگشت. من بچه تهرانم اما شناسنامه ام مال لنگرود است و اگرچه امروز در خانه با همسرم گیلکی صحبت می کنم اما لهجه ام تهرانی است و آوازم هم لحن تهرانی به خود گرفته است. براین اساس است که آواز بیات تهرون بیشتر حال وهوای جنوب شهر را دارد.
اما ترانه های نوروزی به روایت استاد مهرتاش حال وهوای این نوع آواز را زنده تر کرد و به آن رسمیت بخشید. این ترانه ها در رادیوی آن زمان پخش می شد وتوی دهان مردم می افتاد. ترانه هایی مثل زالزالکی، یکی یه پول خروس و ماشین مشدی ممدلی از این جمله ترانه هاست. اینها هیچ کدام بیات تهرون نبودند اما تلاش های استاد مهرتاش باعث شد بیات تهرون شخصیت پیدا کند و در نمایش هایی که اصطلاحاً به آنها پیش پرده گفته می شود، یک سری نقش ها اجرا شود و خوانندگانی مثل آقای شجریان در این نمایش ها آواز بخوانند.

پیش پرده ها همراه آواز بود؟
بله آن سال ها هنگام تعویض دکور مثل الان نبود که تئاتر ما دکور برقی و چرخان داشته باشد؛ در آن روزها عوامل صحنه دکور را عوض می کردند و همین ماجرا باعث می شد تماشاچی ها حوصله شان سر برود و اعتراض کنند. مدیران نمایش سعی می کردند با اجرای این پیش پرده ها تماشاگران را سرگرم کنند و موفق هم بود.

پیش پرده ها صنفی بود؟ یعنی مشاغل را معرفی می کرد؟
بله مثلاً تقویم فروش شب عید، سمنو فروش، فروشنده تخم مرغ های رنگی. همه این نغمه ها را استاد مهرتاش با قدم زدن در کوچه پس کوچه های محله های تهران گردآوری کرده است. طبیعی ا ست لحن مردم عادی و آدم های کوچه و بازار در آن رعایت می شود. این خودش یک جور جامعه شناسی است؛ جامعه شناسی آگاهانه.
مثلاً دقت کنید در این شعر زنده یاد ابوالقاسم حالت: سمنو ای سمنو/مال پای هفت سین سمنو/سمنو با قند شیرینه/یکی از اون هفتا سینه/که دور سفره می چینه... این شعر خودش مشخص می کند مردم چطور برای جنسشان تبلیغ می کرده اند و چطور حرف می زده اند. حتی بعضی وقت ها با اشکالات زبانی هم همراه بوده اما لحن لحن مردم است و از این جهت قابل احترام.
در عین حال ما از ظرافت های ردیف آوازی هم استفاده کرده ایم و با لحن این نوع آواز مثلاً در بیداد همایون آواز خوانده ایم.

این کار چقدر در حفظ میراث فرهنگی موثر بوده است؟
خیلی. من خودم وقتی بین مردم قدم می زنم، خیلی چیز ها از آنها می شنوم که اگر در تاریخ ثبت شود، ثبت فرهنگ و خرده فرهنگ ها اتفاق افتاده است.

برای بیان این واقعیت ها آیا به شغل های جدید هم توجهی کرده اید؟
بله اما چیزی پیدا نکرده ام که قابل بسط و گسترش باشد. مثلاً لحاف دوزی که شغلش را تبلیغ می کند فقط همین یک خط را می تواند بخواند. اما میوه فروش سبزه میدان، برای تبلیغ جنسش بیشتر واژه دارد. از طرفی ما نزدیک به 50 ترانه داریم که فعلاً یک پنجم شان ضبط و باز سازی شده است. اجازه بدهید همین ها را احیا کنیم ان شاالله به آن جا هم می رسیم.

بازخورد این ترانه ها را بین مردم هم دیده اید؟
بله،یکی از دوستانم می گفت در سبزه میدان رشت قدم می زدم که دیدم صدایی آشنا به گوش می رسد؛ وقتی نزدیک شدم یکی از ترانه های شما را در آلبوم هفت سین شنیدم که مرد سبزی فروش در مغازه اش پخش می کرد تا سبزی هایش را بفروشد:
سبزی باهار نعنا ترخونه/بابا تربچه نقلیه...