• آرش افشار | منتقد موسیقی

موسیقی ما - وقتی از موسیقی متفاوت حرف می‌زنیم، از چی حرف می‌زنیم؟ آیا متفاوت بودن یک مزیت است و می‌تواند نشانه‌ی برتری باشد؟ در نوشته‌های فارسی یا در اظهار نظرهای رسمی و غیر رسمی ایرانیان درباره‌ی موسیقی، ارزش‌گذاری برمبنای متفاوت‌بودن، فراوان دیده می‌شود. اما این تفاوت یعنی چه و اصلاً چه کاربردی دارد؟درواقع موسیقی متفاوت، به‌طور کلی هر شکلی از موسیقی‌ست که به هر نحو، خلاف «جریان ِ رایج» (Mainstream) و متعارض با موسیقیِ بدنه عمل کند....در نتیجه مثلاً موسیقیِ جَز یا راک در جامعه‌ی ما متفاوت به‌حساب می‌آیند، با این‌که در بسیاری از کشورها جزیی از جریان اصلی هستند. آیا کارکردن در یک گونه‌ي موسیقی می‌تواند به گونه‌های دیگر برتری داشته باشد؟

به‌نظر می‌رسد این ارزش‌گذاری و برترانگاری که البته گاهی هم درست است، بیش‌تر به یک نیاز شنیداری برمی‌گردد. نیاز به نوآوری و شنیدن صداهای تازه! وقتی یک گونه‌ی موسیقیایی، یک شیوه‌ی خواندن یا نوعی از کلام بیش از حد مورد استفاده قرار می‌گیرد و به تکرار می‌رسد، رویکردها و نگرش‌های تازه که در ابتدا متفاوت هستند (و ممکن است بعدتر به جریان رایج تبدیل شوند) مورد تشویق قرار می‌گیرند و بخشی از مخاطبان را جذب می‌کنند. زمانی که موسیقی الکترونیک در ایران تقریباً شنیده نمی‌شد، شکل‌هایی از موسیقیِ دنس (ترنس و تکنو و...) که در جهان فراگیر شده‌بود، در موسیقی‌هایِ پاپِ ایرانی مورد استفاده قرارگرفت. آن‌روزها مثلاً «ترنس با کلام فارسی» چیزِ متفاوتی بود، اما امروز سعی می‌شود هر آلبوم موسیقی دست‌کم یک قطعه با چنین مشخصاتی داشته‌باشد. این اتفاق به‌دفعات برای گونه‌هایی چون موسیقی تلفیقی و غیر از آن هم افتاده‌است.

انگار تفاوتی که خیلی وقت‌ها از آن حرف می زنیم، این هم نیست! درواقع این نوع تفاوت‌ها خیلی نسبی و وابسته به شرایط مکانی و زمان هستند. اما موسیقی‌هایی وجود دارند که در هر شرایط و در هر زمان و مکانی متفاوت به‌شمار می‌آیند.

این‌جا باید به یک جریان اصلیِ خیلی کلی‌تر که در موسیقی همگانی* تعریف شده، اشاره کرد. یک‌سری اصول و قرارداد‌های نوشته و نانوشته وجود دارد که موسیقی همگانی را به‌لحاظِ دایره‌ی درخواست و تنوع مخاطبین، از موسیقی هنری (Art Music) و موسیقی سنتی (traditional music) تفکیک می‌کند.

این میان رویکردهایی قرار می‌گیرند که اگرچه ریشه در موسیقی همگانی دارند و در بسیاری از موارد مشمول آن اصول و قواعدند، اما در مقابل، دارای ویژگی‌هایی متضاد با غایت این موسیقی نیز هستند. این‌گروه موسیقی‌ها با دو عنوانِ «دیگر» (Alternative) و «مستقل» (Indipendent) شناخته می‌شوند. مثلاً «دیگر‌راک»‌ها‌ (Alt-Rock) که به اصولِ کلیِ موسیقی راک پایبندند اما در بسیاری از موارد هم به سمت و سویی می‌روند که عملاً قواعدِ ژانر را نقض می‌کنند و از مخاطب عمده‌یِ سبک خود فاصله می‌گیرند. یا الکترونیک‌هایِ مستقل (Indietronica) که با فاصله‌گیری از زیرشاخه‌ی «دَنس» (در گونه‌یِ الکترونیک) و نزدیک شدن به راکِ مستقل، نوعی از موسیقی را ارائه می‌کنند که به‌لحاظ شکلی (تکنیک، ابزار و ادوات و...) در حوزه‌ی موسیقی الکترونیک قرار می‌گیرد اما از نظرِ محتوای موسیقی با هم‌ریشه‌هایِ خود بسیار متفاوت است.

اما اصطلاح دیگری که برای اشاره به تفاوت موسیقی‌ها یا موزیسین‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، «پیشرو» یا همان «آوانگارد» است. گذشته از این‌که «موسیقی پیشرو» اشاره به گرایشی خاص در تاریخ موسیقی معاصر دارد، کاربرد آن به‌عنوان یک عبارت توصیف‌گر هم عموماً غلط است. «موسیقی پیشرو» نوعی از موسیقی‌ست که از تمام جهات از زمانه‌ی خود جلوتر است. یعنی مولفه‌ها و مشخصه‌هایی یکتا و اصیل را به‌کار می‌گیرد که تا آن زمان مورد استفاده قرار نگرفته و از ترکیب و تلفیق موسیقی‌های دیگر به‌دست نیامده‌است. اما شاید بشود با فاصله‌گیری از این تعریف و نسبی‌کردن شرایط، به‌طور کلی آن نوع موسیقی را که در زمان و مکان خود، جلوتر از دیگران حرکت می‌کند، پیشرو نامید. مثلاً کارهایی که با همکاری اسفندیار منفرد زاده و فرهاد در موسیقی همگانی ایران انجام شده، این اصیل و یکتابودن را در مقایسه با موسیقی‌های هم زمان خود دارند و از لحاظ فکری از بقیه هم جلوترند، به‌شرطی که مرزهای ایران را حیطه‌ی بررسی و قضاوت خود قرار دهیم.


* موسیقی همگانی (Popular music) را نباید با گونه‌ی «پاپ» (POP) در موسیقی اشتباه بگیریم. درواقع پاپ در کنارِ راک، جَز، بلوز، کانتری، هیپ‌هاپ، آر‌ اند بی، الکترونیک و... یکی از زیرشاخه‌ها و گونه‌هایِ موسیقی همگانی است.